Тақдир билан ўйнашманг

• 

Подробности

Бўлим: Долзарб мавзу

Чиққан санаси: 02 Апрель 2013

(Нашр қилинган санаси)

Ёхуд суд остонасидаги эр-хотинлар учун

Ўзбек хонадонларида азал-азалдан оила муқаддас, ундаги қадриятлар, анъана ва одатлар юксак тарбия манбаи сифатида қаралади. Элимизнинг урф-одатларига кўра, ўғил уйлантирадиган хонадон совчилик асосида фарзандига жуфт қидиради. Аксарият ҳолларда, бўлғуси келинчак куёв бўлмишнинг яқинларига маъқул келсагина ёинки акси, куёв бўлмиш қиз томонга ёқса икки ёшнинг боши қовуштирилади. Бугунга келиб айрим кишилар миллий анъаналаримизга хос насл-насаби, феъл-атвори, оиласидаги маънавий муҳит, ўзаро муомала-муносабат, никоҳ остонасида турган ёшларнинг касбу ҳунарига қараб эмас, аксинча қуда бўлмишларнинг молиявий аҳволини ҳисобга олган ҳолда фарзандига жуфт танлашяпти.
Бундай ажабтовур келишув орқали турмуш қурганларнинг никоҳи минг афсуски, узоқ давом этмайди. Ажралиш, оила бузилиши эса одамларимиз учун улкан фожеа. Болаларининг кўнгли билан ҳисоблашмай, моддиятни биринчи ўринга қўйган ота-она фиғони фалакка ўралаб, шундоқ ҳам изтиробда қолган фарзандини эзаверади. Юракка наштардай санчиладиган  “битта эрни эплаб яшолмайсанми?!”, “эркак бўлиб битта хотинни уддалай олмайсанми?!” каби маломатлардан эркак зада бўлган, аёл эзилган. Уруш-жанжаллар орасида ўсаётган болаларнинг мунгли кўзларига қарашга юрак бетламайди. Хўш,

Никоҳни бекор қилиш фожиа...ми?

Мулоҳаза қилинса, нотинч, бир-бирига тоқат қилиб, бир том остида мажбуран яшагандан кўра, ундай оилада яшовчи эр-хотинларнинг ажрашиб кетганлари маъқул эмасмикан? Агар ўртада фарзанд бўлса, болаларнинг ҳақ-ҳуқуқини суиъистемол қилмаган ҳолатда, дўстона, тинч йўл билан муаммоларни бартараф этиш мақсадга мувофиқ бўлармиди? –деймиз  мақола юзасидан ҳуқуқшунос Амрулло Аҳмедовнинг фикрларини билиш мақсадида.
—    Оила муқаддас маскан, уни авайлаб асраш жуда муҳим. Чунки оила жамиятнинг кичик бўғини ҳисобланади. Аввало оила деб аталмиш даргоҳни қуриш учун унинг пойдеворини мустаҳкамлашимиз даркор. Оиланинг асосини эр ва хотин ташкил этади. Ҳозирги кунда кўплаб ёш оилалар оиладаги тушунмовчиликлардан, эр-хотиннинг бир-бирини тушуна олмаётганликлари, ёки “эр (хотин)им менга мос эмас” - деган баҳонайи важлар билан  ҳуқуқий идораларга мурожаат қилишяпти. Аксарият холларда арзимаган баҳона, оддий дилхираликлар сабабидан ажрашиш учун судга мурожаат қилиш холатларини жуда кўп учратиш мумкин. Ана шундай ҳаётга, оилага енгил қараш оқибатида ҳозирги кунда ажрашишлар сони тобора ортиб бормоқда. Мен  кўп марта шундай майда-чуйда гап-сўзлардан фожиа ясаб, ажрашишни истаётган эр-хотин муносабатлари юзасидан судларда иштирок этганман. Ачинарлиси шундаки, аксарият ҳолларда  судда кўрилаётган муаммоларнинг ечими бор ва улар судда эмас, эр-хотиннинг ота-онаси ёки уларга масъул бошқа ёши катта кишилар даврасида икки-уч оғиз насиҳат гаплар билан бартараф этиладиган муаммолардир.      
Юқоридаги фикрларимиз оиладаги арзимас келишмовликларни дастак қилиб, ажрашишга тарғиб қилиш мақсадида келтирилмади. Оила- муқаддас даргоҳ. Оилада ватан келажаги, миллат шаклланади. Миллатнинг ўзига хос маънавиятини юксалтиришда оиланинг таъсири катта. Шахснинг  ҳаёт тўғрисидаги илк тушунчаси, тасаввури биринчи навбатда оиласи асосида юзага келади. Фарзанднинг феъл-атвори, табиати ва дунёқарашини белгилайдиган маънавий қарашлар ота-онаси мисолида пайдо бўлади. Яхшилик, меҳр-оқибат, ор-номус, андиша ва хайрихоҳлик, ўзгаларга эҳтиром билан муносабатда бўлиш тушунчалари оилада қарор топади. Шу сабабдан ҳам оиладаги маънавий муҳит юксак даражада бўлиши ва албатта ота-она болаларига юқорида айтилган инсоний фазилатларда ибрат бўла олиши шарт. Хўш, оиладаги муҳит ҳавас қиларли бўлмаса, ота-она ноаҳил, болаларга одоб-ахлоқ ва тарбия ўргатишга вақт тополмай уруш-жанжалдан бери келмаса, бундай оиланинг маънавий қиёфаси қандай бўлади?! Унақанги хонадонда ўсган болаларнинг маънавий дунёси, ҳаётга, одамларга муносабати ҳақида-ку гапирмаса ҳам бўлади. Холисанилло айтилганда, нотинч ва ноаҳил оиланинг жамиятга етказадиган зарарини ҳеч қандай ҳолатда оқлаб бўлмайди. Шундай экан, бошидан пишмаган савдони иссиғида тўхтатиб қолиш тўғри йўл, эмасмикан?..
—    Фикрингизга қўшиламан. Дарҳақиқат Юртбошимизнинг жорий йилни “Мустаҳкам оила йили” деб эълон қилганликлари ҳам маълум бир маънода оилаларнинг ажралишини олдини олиш, уларнинг камол топишида яъниким барпо бўлган оиланинг ҳаётда ўз ўрнини топишига (оилада эрнинг ўрни, унинг худди бошқалар сингари оиласини боқиши фарзанд туғилишига тайёргарлик кўриши шу билан бир қаторда турмуш ўртоғи (рафиқаси)нинг ҳам кўнглига қараб аста-секинлик билан орзу- ҳавасларини ижобат қилиши)га атрофдагиларнинг кўмагини шакллантириш мақсадга мувофиқ саналади. Энди оилавий мурожаатларда фуқаролик судларининг ўрни ҳақида гапирадиган бўлсак, албатта ҳаммамизга маълумки эр-хотиндан бирининг даъво аризасига асосан суд Никоҳни бекор қилиш сўралган аризасини қабул қилади. Суд муҳокамаси давомида томонларнинг ажралиш сабаблари ва ярашиш икмониятлари ҳақида тўхталиб, уларга ярашиш учун 3 ойдан 6 ойгача вақт беради. Лекин ҳамма вақт ҳам мана шу 6 ойлик ярашиш муҳлати ижобий оқибатларга олиб келмайди.
Аёл томонидан тақдим қилинган даъво аризаси туфайли ахлоқан нопок эрнинг жавобгар сифатида судда қатнашиши ёинки мана шу давр мобайнида (олти ойлик ярашиш учун берилган муҳлат давомида) эрнинг хулқи ўзгарганлигини ҳам кўп маротаба кузатганман. Айримлари эса бунинг тескариси.

Масалага жиддийроқ ёндошилса

Шундай ҳолатлар ҳам  кузатиладики, эрнинг номигагина аёли билан расмий никоҳда туриши у учун қандайдир бир қулайлик нафасини вужудга келтиради. Болаларининг онаси эканлиги-ю, уйда ўтириши, айрим хотинлар ишлаб, пул топиши учун эрнинг ундан воз кечмаслигини тақозо этади. Шу ўринда суд томонидан уларнинг никоҳдан ажратиш тўғрисидаги даъво аризаси рад қилингудек булса, қарабсизки бу эрнинг кўнглидагидек бўлиб, бундан баттарроқ ҳолда (барибир ажрашолмайди, у бир умр менинг хизматимни қилади) деган ўй-хаёл билан ўзининг олдинги беэътиборлиги-ю, боқибеғамлигини, салбий қилғиликларини давом эттириб келаверади. Шу ўринда судлар албатта МФЙ ҳузурида ташкил топган ярашув комиссияларининг ёрдамига муҳтожлик сезади. Бу ўринда ҳеч бир судья, адвокат, ёки прокурор МФЙ ёки даъвогар ва жавобларнинг қўни-қўшнилари каби уларни яқиндан билмайди. Шу сабабли никоҳдан ажратиш жараёнида нафақат МФЙ томонидан берилган хулоса ёки далолатнома, балки шу маҳаллада яшовчи 2-3 кишидан иборат бўлган фуқароларнинг ҳам фикри сўралиши мақсадга мувофиқ бўлар эди деб ҳисоблайман.
Оилавий масалаларда фуқароларнинг даъволари  тўла қондириляпти, деб бўлмайди. Яъни, даъво ишини кўраётган судья никоҳини бекор қилишни сўраб мурожаат этган оилаларга устма уст муҳлат бериш билан бир-бирига тамоман бегона бўлиб бораётган ёки бир-бирига кўзи тушиб қолса асаблари қақшаб, ҳамма нарсани остин-устун қилгиси келадиган эр-хотинни бирга яшашга мажбур қилаётгандек, назаримда...
Яқинда шундай бир ҳолатнинг гувоҳи бўлдик. Қандайдир сабаб билан ажрашишни истаётган хотин эрини асабига тегиш учун биринчилардан бўлиб судга даъво ариза билан мурожаат қиляпти. Суд буларга 6 ойлик ярашув муҳлатини бериб, томонларни муддат ўтганидан кейин мана шу соатда келишини айтиб улардан тилхат оляпти. Вақт ўтиб мазкур аёл ўзининг келгусида турмуш ўртоғи билан яшамаслигини, ундан бутунлай кўнгли қолганлигини эри  билса ҳам суд чақирган пайтдан икки кун олдинроқ келиб судга “гўёки берилган муҳлат уларнинг ярашиши учун асос бўлганлигини, ҳозирда иккаларлари яхши ҳаёт кечираётганликларини ўз аризасида акс эттириб, суддан унинг даъво аризасини кўрмасдан қолдиришни сўраб мурожаат қилиб ариза қолдириб кетяпти. Суд эса даъвогарнинг аризасига асосан унинг даъвосини кўрмасдан қолдиряпти ёинки даъвони рад қиляпти. Суд чақирилган куни суд жараёнига келган эркак (даъвогарнинг турмуш ўртоғи) бу ҳолатдан ҳайрон қолиб, судга аксинча улар умуман ярашишмаганликларини, аксинча даъвогар унинг келгусида бошқага уйланишини билганлиги учун қасддан суд жараёнини кўрмасдан қолдиришини ёки даъвогар у бўлганлиги учун даъво аризасини кўрмасдан қолдирганлиги унинг талаби эканлигини билиб, ўзи даъво ариза билан судга мурожаат қилишга мажбур бўлмоқда. Қизиғи шундаки, суд бир оиланинг қайтадан никоҳдан ажрашиши учун берган даъво аризаси юзасидан яна томонларга ярашиш учун 6 ойлик муҳлат бериши ўйлайманки юқоридаги мулоҳазаларда кўрсатилган салбий оқибатларга олиб келишига замин яратади.  

Оила бузилишига нима сабаб бўляпти?

Берилган муҳлатда хатосини тушуниб, оиласини қайта тиклашга уринаётган, ҳаттоки, муносабатлари анча изга тушиб, даъво аризасини қайтиб оладиганлар ҳам бор. Бироқ аксарият оилалар муносабатлар тугаб, пичоқ суякка бориб қадалгач, суд остонасига боришади. Суд мажлисида кўп ҳолларда эркак ўзини қийнаётган муаммоларни, оиласининг парокандаликка юз тутгани сабабини тушунтириб беришга истиҳола қилади. Фуқаролик судларида фаолият юритадиган судьялар масаланинг шу томонига ҳам эътибор қилишлари керак деб ўйлайман?..
—    Никоҳини бекор қилишни сўраб судга мурожаат этганларга четдан туриб разм солсангиз, уларнинг орасида турли хилдаги муаммолар билан келганларни учратасиз. Кимдир турмуш ўртоғининг хиёнатидан жабрланганини айтиб зорланса,  бошқаси  “ота-онамнинг юзига қараб гапирди, бундай хотиннинг менга кераги йўқ” деган кескин хоҳиш билан,  бирови “эрим пул топмаяпти, бундай тепса –тебранмас одам билан ҳаётимни давом эттирмайман” ва ҳоказо талаблар билан суд эшигини тақиллатишади. Суд ҳокимияти, бундай ҳолатларда нафақат томонларга ярашиш учун муҳлат бериши, балким оилаларнинг парокандаликка учрашига  сабаб бўлаётган ҳолатларни аниқлаш юзасидан ўзини ўзи бошқариш органларига ҳам топшириқлар бериши лозим, деган хулосага бораман шундай суд мажлисларида иштирок этганимда.
Бу борада келгусида алоҳида Никоҳ масалалари билан шуғулланувчи судлар ташкил қилинса, мақсадга мувофиқ бўларми эди. Нега деганда, судья ўз-ўзидан судга мурожаат қилган ҳар бир оиланинг ишини кўриши ва у билан чуқур танишиб чиқишга ҳам жисмонан ҳам руҳан вақт топа олмайди.
Никоҳ бекор қилинди. Томонларнинг елкасидан тоғ (!) ағдарилди. Энди навбат

Мол-мулк можароларига!

Никоҳ бекор қилингач, албатта, мол-мулк, уй-жой ва агар ўртада бола бўлса алимент тўлаш машмашалари бошланади. Кўнгилни хира қиладиган томони шундаки, айрим эркаклар никоҳ бекор бўлиб, ўзларининг таъбири бўйича балодан халос бўлганларидан кейин, собиқ хотинини икки-уч бола билан кўчага ташлаб қўйишдан ҳам ор қилишмайди! Суд  уй-жойдан ҳақ ажратиш ҳақида қарор қилса, ўзлари яшаб турган хонадоннинг бир хонасини ажратишмоқчилигини айтишади. Ёки бўлмаса, куёвнинг номида уй-жой расмийлаштирилмагани важ қилинади. Амалдаги қонунларга кўра бугунги ҳолатда никоҳи бекор бўлган эр-хотинлар ўратасида мол-мулк тенг тақсимланади. Яъни оилавий никоҳ мобайнидаги орттирилган мол-мулк, уй-жойга хотин ҳам ҳақли ҳисобланади. Аммо азизлар, бир нарсани унутмаслик лозимки, инсон қадри уч-тўртта ғишту, беш-олтита ёғоч билан белгиланмайди! Қолаверса, уй-жой, мол-мулк бўлинадиган нарса, аммо кўзлари мунчоқдек болалар-чи?! Уларнинг тақдири, келажаги ва кўнгли-чи, уларни ҳам иккига бўлса бўладими?! Бу ҳақида суд эшигигача бориш жараёнида яхшилаб ўйланса бўлармиди...
Юқорида таъкидланганидек, оила муқаддас даргоҳ ва жамиятнинг кичик бўғини ҳисобланади. Унинг муқаддаслигини фақат тилда айлантириб юриш билан кифояланмай, чиндан ҳам мўътабар маскан эканини астойдил масъулият билан ҳис этиш шарт. Шундай ҳиссиётлари ақл билан йўғрилган жуфтлар оиласи тотувлиги ва хотиржамлигини асраб-авайлаб, арзимаган баҳонаи боислар билан уни парокандалик остонасига бошламайдилар.
Ажралиш кепатасида турган эр-хотин ўзига эркак ёки аёл деб эмас, ота-она сифатида қарагани афзалроқми, дейман. Авваломбор, турмуш қураётган пайтда катта савдони мулоҳаза қилмоқ даркор. Раҳматли адибимиз Абдулла Қодирий “Ўткан кунлар”да “Марғилонлик бойлардан Зиё шоҳичи” тилидан оила қуришни “Бу от савдоси эмас, умр савдоси, биродар” дея турмуш ва никоҳ қуришнинг масъулияти нечоғли эканини таъкид этганлар. Тақдир, ҳаёт, инсоний бахт ва киши кўнгли ўйинчоқ ёки овунчоқ эмас, биродар. Нима дедингиз?

Умида Азиз тайёрлади.